Saturday, February 28, 2009

simalungun : Story from Hinan

BUDAYA SIMALUNGUN Humbani mukkahni roh par Eropah hu Sumatera (Timur), mittor ibotoh sidea do dong hinalegan ni suku bangsa na marianan appit Timur ni Danau (Tao) Toba, pabalog pakon Samosir appa Toba, pabalog pakon Karo appit Utara anjaha Melayu appit laut (Selat Malaka).Igoran sidea ma suku bangsa in Batak Timur, paleganhonsi humbani suku bangsa Batak na legannari.Tapi dobni igoran ma use suku bangsa in Simalungun. Ai ma dobhonsi ipatimbul goran Simelungun en Karolanden, sanggah na ipadomu Bulanda na dua daerah in gabe sada distrik ni pamarentahan Bulanda. Na igoran Simalungun landen ai ma harajaon-harajaon: Siantar, Tanoh Jawa, Panei, Dolog Silou, Raya, Purba pakon Silimakuta. Hunjianari ma (tahun 1904) lambin somal ipakei goran Simalungun makkatahon suku-bangsa. Budayani igoran budaya Simalungun. Lang ganup huta ni halak Simalungun masuk hu wilayah pamarentahan Simalungun. Deba domma soppat masuk hinan hu wilayah pamarentahan ni simbalog. Sipitu Huta (songon Tongging) masuk hu Karo. Sipispis, Bangun Purba, pnl., masuk hu Deli Serdang. Dong do homa na soppat masuk hu Asahan.Sapari, sanggah dong ope Kesultanan Deli, tong do ipaturut sidea sistem pamarentahan huta na somal i Simalungun ipakei bani huta ni halak Simalungun na soppat masuk hu wilayah pamarentahan Kesultanan Deli. Tarsonai do homa age bani huta ni halak Simalungun na soppat masuk hu wilayah pemerintahan ni simbalog. Lang mittor mubah suku bangsa ni sidea sadokah tong ope sidea marbudaya Simalungun.Anggo natakkasi sejarahni, paima dong harajaon-harajaon na pitu i Simalungun, sada hinan do hassa harajaon sapari, ai ma na margoran harajaon Nagur. Domma girah hinan dong harajaon Nagur in. Ai bani partikkian ni halak Sina (abad 6), domma dong tarsurat goran Nagur. Sanggah ibottas Marco Polo Sumatera (abad 13), isuratkon do goran Nagore atap Nakur bani partikkianni. Ibaritahon Pinto (abad 16) do, na roh par Nagur hu Malaka mangindo pangurupion ni Portugis mangimbang Aceh na roh mamorang Nagur. Bani Encyclopedie Ned. Indie isobut do homa na monang Nagur humbani invasi ni Johor pakon Siak. Bani sejarah ni Harajaon Silou ibaritahon do, na iboruhon Nagur do Raja Silou na parlobei. Bani sejarah ni Harajaon Raya, ibaritahon do na iboruhon Nagur do Sipinangsori. Ginopparni ma na gabe Raja i Harajaon Raya. Dihut do Nagur in iporang Aceh bani abad 16, sanggah na iporang Aceh ganup Sumatera, irik pararatkon Islam. Tapi martahan do Nagur. Lang soppat rarat Islam hu wilayahni. Gabe martahan ma age budayani. Ipudi ni ari use (abad 17), sanggah panorang ni Sultan Iskandar Muda, iulakkon Aceh do use patundukkon ganup gomgomanni hinan. Tapi lang be pala irik pararathon Islam. Panorang ia ma jongjong Harajaon Silou, sonai harajaon na legannari i Simalungun. Opat humbani harajaon in martuan hu Aceh (tiba Deli, wakil Kesultanan Aceh), ai ma na igoran Raja Maroppat, atap Raja Marompat Hataran. (Panggoranion na ipakei bani Partingkian Bandar Hanopan. Sobali Raja Marompat Hataran, isobut do homa bani Partingkian in, dong Raja Marompat Karou. Domma dokah ipakei Aceh sistem nan empat in. Ai ma ase dong do na igoran Tuha Peuet i Aceh Barat, dong Pojo si Opat i Gayau, dong Raja si Empat i Alas, dong Datuk Berempat i Deli. Nini Prof. Dr. W.B. Sijabat bani bukuni Ahu Si Singamangaraja, Penerbit Sinar Harapan, Jakarta, 1982, hal. 74:”dari data-data yang terkumpul dapat kita ketahui, bahwa sistem raja berempat ini ialah hasil pengaruh sistem pemerintahan di Aceh yang diterapkan di Sumatera Utara”).Talup-talup, tahi ni Nagur do paturutkon Raja Maroppat in martuan hu Aceh, laho mandingdingi budayani ase ulang soppat iasak budaya na binoan ni Aceh.Ipudini ari use, lambin surut ma kuasa ni Nagur. Parboisni, ai ma sanggah na roh Raja Martuah hun Raya mamorang Nagur, mambahen manringis raja-raja na legannari doppak Raya. Dong pe namin sima-sima ni Nagur i Nagoraja (Nagur Raja), na marpuang hu Baja Linggei. Sidea in pe iboan bala ni Tuan Rondahaim do use hu Raya, sanggah na iporang Baja Linggei Nagoraja. Age pe domma mangissurut Nagur, sayur do budaya tinadikkonni. Ai ganup do raja-raja ipudi ni Nagur manramotkon budaya in. Tarlobih ma ai halani hot do harajaon-harajaon in manramotkon adat harajaon na marondolan bani adat perkawinan. Ai maningon panakboru hun Panei (atap Baja Linggei) do ase boi bolonhonon gabe Puang Bolon i Raya; maningon panakboru hun Siantar do ase boi bolonhonon gabe Puang Bolon i Purba; maningon Panakboru hun Raya do ase boi bolonhonon gabe Puang Bolon i Dolog Silou. Tubuh ni Puang Bolon in do na boi ipabakkit gabe raja.Ai ma ase boi do hatahonon, budaya tinadikkon ni Nagur in do na igoran hita sonari budaya Simalungun. Na dob taruji do budaya in, boi martahan humbani invasi ni Aceh. Na dob taruji boi ijalo partoloh na roh hun Pagaruyung (ai ma Purba Tambak na gabe Raja Silou), atap na roh hun huta Garingging, Karo (ai ma Saragih Garingging na gabe Raja Raya), barang na roh hun Pakpak Dairi (ai ma Purba Pakpak na gabe Raja Purba, atap Girsang na gabe Raja Silimakuta), barang na roh hun bariba (Damanik na gabe Raja Siantar), barang na roh hun Samosir (songon Sinaga na gabe Raja Tanoh Jawa, appa morga na legannari na gabe Saragih, Sipayung, pnl.), barang na roh hun Sina (na gabe Sinaga).Lang sai nabotoh be atap sibar ja hinan do tanoh ni halak Nagur (na gabe halak Simalungun) in. Tapi takkas do nabotoh, dob ojak pemerintahan ni Bulanda i Sumatera Timur (ujung ni abad 19, i Simalungun 1904-1942), dong do huta ni halak Simalungun i wilayah-wilayah pemerintahan Karo, Asahan (pakon Batubara), Serdang (pakon Padang i daerah Tebing Tinggi sonari), sonai age Deli.Suhar ni ai pe masa do homa. I wilayah pemerintahan Simalungun pe, marmulgapan do huta ni halak legan, tarlobih ma dob dong perkebunan besar anjaha ibuka homa parsabahan haporluan ni perkebunan besar in. Ipudi ni ari use, ai ma dob jongjong Republik Indonesia (1945), lang be pitah i wilayah-wilayah nokkan marhuta halak Simalungun, tapi bani sab Indonesia. Nagoran pe sidea in halak Simalungun halani marbudaya Simalungun pe tong hassi pe domma marhuta i tongah-tongah ni masyarakat bangsa Indonesia. Deba dassa na dob salih gabe suku bangsa legan, mansiatkon dirini.Ai ma ase boi do hatahonon, sadokah sayur pe budaya in, sayur homa ma suku bangsa in, pori pe merap halakni hu sab Indonesia barang sab dunia on. Suharni ai pe boi do masa: sasap ma suku bangsa in anggo lang be taridah hinalegan ni budayani.
TOLU SAHUNDULAN LIMA SAODORAN Anggo dong horja-horja (adat) ni halak Simalungun, tomu lang maningon ijin ma: Suhut (pakon saninani); tondong ni Suhut; Anakborujabu (pakon boru) ni Suhut. In ma na igoran Tolu Sahundulan. Ase gok (sempurna) horja-horja in, ijin ma homa tondong ni tondong nokkan, sonai boru ni boru nokkan, na igoran Anakborumintori. Lang be pitah Tolu Sahundulan tumang. Tapi ranggi ma ijin naginoran “Tolu Sahundulan Lima Saodoran”, ai ma Suhut (pakon saninani), Tondong, Tondong-ni-tondong, Anakborujabu (pakon Boru), Anakborumintori.Donok bei do partuturan ni na lima goranan in.Sibiak sanina ni hasuhuton ai ma sanina ni bapa hasuhuton (na sabapa, na saoppung atap sisada hasusuran), pakon na sanina inang appa na sanina inangtua/tutua pakon bapa hasuhuton appa sanina ni inang hasuhuton (in ma naginoran sanina sapanganonkon, gakni halani sisada panganan sidea i rumah ni tondong).Sibiak Tondong, ai ma namatoras appa botou ni inang hasuhuton (ai ma na igoran Tondong Jabu); namatoras appa botou ni inang ni bapa hasuhuton (ai ma na igoran Tondong Pamupus); botou ni inangtua/tutua ni bapa hasuhuton (ai ma na igoran Tondong Bona).Tondong-ni-tondong, ai ma tulang ni inang hasuhuton, pakon ganup tondong ni Tondong nokkan.Anakborujabu, ai ma anak ni amboru (botou ni bapa) ni bapa hasuhuton. Tapi dong do homa na mambahen hot Anakborujabuni, ai ma hasusuran ni Anakborujabu ni Oppungni, halani ilahoi pe tong horja Anakborujabu. Odoran ni Anakborujabu in ma ganupan Boru, ai ma ganup niombah (dalahi) ni amboru ni bapa hasuhuton, pakon botou ni bapa hasuhuton na dob marhajabuan.Anakborumintori, ai ma ganup botou ni Anakborujabu/Boru nokkan na dob marhajabuan. Tapi Anakborumintori tang sisangkanan ai ma panogolan naboru ni bapa hasuhuton.Hu bani na lima goranan in ma homa marsiboan tuturni ganup diha-diha na legannari. Romban hu bani tuturni in ma ibuat bei hundulanni (pakon horjani). Sipartondong hu bani Tondong ni hasuhuton, isiatkon ma dirini bani odoran ni sanina ni hasuhuton. Sipartondong hu bani Anakborujabu/Boru ni hasuhuton, isiatkon ma dirini bani odoran ni Anakborumintori. Ganup do nahinan marsitohu hundulanni marihutkon si Tolu Sahundulan Lima Saodoran. Ai na lima goranan in do ibahen parihutonkonni ase dong tutur ni doppak hasuhuton.Ai ma ase si Tolu Sahundulan Lima Saodoran in do rahut-rahut ni loulouan paradaton ni Simalungun, na palegankon Simalungun humbani simbalogni. Rahut-rahut ni loulouan paradaton ni halak Toba ai ma Dalihan Na Tolu (paopat Sihal-sihal); bani Karo ai ma merga silima tutur siwalu.Partongahjabuon do mambahen dong si Tolu Sahundulan Lima Saodoran in. Ai ma ase boi do hatahonon, partongahjabuon (perkawinan) do tang urat ni si Tolu Sahundulan Lima Saodoran.Sonin ipungkah partongahjabuon, mintor ranggi ma homa si Tolu Sahundulan Lima Saodoran ni partongahjabuon in: dong sibiak saninani (ai ma na manjalo hiou Parbapatuaon pakon hiou Parnasikahaon humbani suhut Parboru); dong Tondongni (ai ma marhitei na ijalo hiou tanda hela); dong Tondong-ni-tondongni (ai ma na manjalo apuran Tulang-tulang); dong anakborujabuni (ai ma na manjalo hiou Anakborujabu humbani suhut parboru); dong anakborumintorini. Sonai ma pasambat loulouan si Tolu Sahundulan Lima Saodoran in, gabe dong parihutkonon ni loulouan paradaton na sada hu bani na legannari.Hunjin naidah, ganup na mamakei rahut-rahut ni paradaton si Tolu Sahundulan Lima Saodoran in, gabe mardiha-diha na sada hu bani na sada nari. Lang dong na i darat ni rahut-rahut in. Marsihaitan pasambat gabe bolag marhasadaon.Halani ai ma homa ase boi do hatahonon mardiha-diha do ganup halak Simalungun marhitei budaya si Tolu Sahundulan Lima Saodoran in. Marhitei budaya si Tolu Sahundulan Lima Saodoran in ma homa irahut Simalungun na so Simalungun hinan gabe halak Simalungun. Ai marhitei na iboruhon halak Simalungun sasahalak, gabe dong ma hundulanni bani loulouan paradaton si Tolu Sahundulan Lima Saodoran nokkan. Ia lang halani na iboruhon, boi do homa halani na isiatkon dirini hu bani halak Simalungun, ai ma marhitei nailahoi horja ni sibiak sanina atap sibiak boru, gabe dong ma hundulanni bani loulouan paradaton. Lanjar in ma homa parihutkononni mardiha-diha pakon na legannari. Dob ibotoh parhundulni bani loulouan paradaton, dobni ipakei ma homa budaya si Tolu Sahundulan Lima Saodoran in i tongahjabuni. Sonai ma parbokkotni gabe halak Simalungun, hassi pe partoloh hinan do.Suhar-suhar ni ai pe boi do masa hu bani halak Simalungun atap pe na dob gabe Simalungun hinan. Lang hossi be ipakei budaya si Tolu Sahundulan Lima Saodoran in, tapi rosuhan ma ia mamakei rahut-rahut dalihan na tolu, dobni gabe Toba ma ia. Anggo rosuhan ma ia mamakei rahut-rahut merga silima tutur siwalu, dobni gabe Karo ma ia. Anggo rahanan ma ia mamakei rahut-rahut paradaton ni Melayu, dobni gabe halak Melayu ma ia.Sonai homa hasomalan na lambin masa sondahan on, ai ma marhitei na manombei panggoranian hasoman sahuta (maniru dongan huta ni Toba). Anggo rosuhan ma ia mamilih parhundul gabe hasoman sahuta bani loulouan paradaton Simalungun, dobni gabe Indonesia (se-Tanah Air) mando ia, lang etongon be ia diha-diha marihutkon partuturon ni Simalungun, anjaha lang be homa nabotoh ija hundulanni bani loulouan paradaton si Tolu Sahundulan Lima Saodoran nokkan. Age pe namin sibiak Tondong hinan do, gabe i talaga ma ia hundul, gariada dihut ma hobas margatgat. Age pe namin sibiak Boru hinan do, gabe ibuat ma hundulanni i luluan.Gariada gabe daohan ma tutur ni hasoman sahuta in marimbang tutur ni huan-huan. Ai anggo huan-huan, hiraon do in songon sanina ni hasuhuton.Sobali parhiteian ni pardiha-dihaon, si Tolu Sahundulan Lima Saodoran in do homa ipakei nahinan gabe rahut-rahut ni harajaon na pitu i Simalungun. Ai martondong-maranakboru do harajaon na sada hu bani harajaon na legannari. Ai ma ase porini pe masa porang naijia, boi do hatahonon na marbikkas do ai halani tubuh parsalisihan ibagas sada harajaon; sambolah humbani na marsalisih in do “mangalop gogoh” humbani harajaon na legan, gabe idahon songon porang ni samah harajaon.Halani ai, ra do gakni boi hatahonon, na roh rassah ni do Simalungun sondahan on mamakei si Tolu Sahundulan Lima Saodoran in mambahen mahol jumpah hasadaon. Ai gabe hasoman se-Tanah Air mando. Taridah do ai marhitei na rahanan ma Simalungun sondahan on mar-Om atap mar-Paman hu bani sanina ni bapani sonai age hu bani botou ni inangni, mar-Tante hu bani tutur inangni sonai hu bani amboruni. Dobni lang nabotoh be sonaha parhundul i loulouan paradaton, lambin gaor ma age parsahapan.Sonai homa marhitei na mamakei panggoranion boru pakon panogolan (mangusihi Toba: boru dohot bere). Dobni gabe gaor ma, halani na ietong boruni ai ma paramangon ni botouni atap amboruni; na ietong panogolan ai ma niombah dalahi tubuh ni amboruni atap tubuh ni botouni. Hape namin boruni ai ma ganup do panogolanni dalahi (tubuh ni amboruni atap botouni), gariada, in do tang boru; anggo paramangon ni botouni, boru appuan do goranni. Hape namin ganup panogolanni boru (tubuh ni amboruni atap botouni), in ma Anakborumintorini; ai hansi pe panogolanni in martulang bani, tapi lang martondong be, martondong-ni-tondong mando.Halani ai, ra dear do lambin ihargahon hita budaya si Tolu Sahundulan Lima Saodoran in gabe rahut-rahut ni hasimalungunonta. Hu bani samah Indonesia ma pakei hita tutur Saudara se-bangsa dan se-Tanah Air. Hu bani samah sisada haporsayaon pakei hita tutur Saudara se-iman. Tapi anggo samah Simalungun do, sakkanan do pangahap anggo ipakei tutur marihutkon si Tolu Sahundulan Lima Saodoran.Pori sonaha pe bagei ni na boi padaohkon hita samah Simalungun, atap na ugama ma ai, atap politik kepartaian, atap sinadongan (kedudukan ekonomi), pnl., na sada do hita janah na sakkan bei do pardiha-dihaonta samah Simalungun ibagas rahut-rahut ni si Tolu Sahundulan Lima Saodoran. Pori na mar-partai politik ondi ma na bahen gabe usihan, ulang ma namin halani na palegan-legan partai, gabe maseda hinaranggi ni si Tolu Sahundulan Lima Saodoran, gabe maseda pardiha-dihaon, maseda hasadaonta samah Simalungun.
ADAT Sada humbani aspek budaya in ai ma adat. Nahinatahon adat, ai ma ganup aturan na ijalohon simbuei gabe na patut dalanhonon ase juppah hatotorsa ni pargoluhon. Deba aturan in domma gabe aturan hukum. Ai ma aturan na marpakkorhon pori lang idalankon. Usihan-ni: mangihutkon adat sapari, anggo lape ibulangi, ipahundul iluluan anjaha ijujungi boras tenger, lape saud siparunjuk naboru gabe parinangon ni siparun-juk dalahi. Hiraon ope ia anakboru, hassi pe domma ialop dear barang iluahon hun rumah ni parboru. Pori dong na manrobutsi paima ibulangi, na manluahon anakboru do goranni, sedo na manrobut parinangon ni halak.Debanari aturan in pitah adat na ihasomalhon dassa. Atap hasomalan na dob gabe adat. Lang pala dong pakkorhonni pori pe lang idalankon. Usihanni: adatni do padalanon ni inang na bayu demban na bayu parubahan tuturni; tapi, porini pe lang ipadalan demban na bayu, lang pala halani ai gabe lang saud mubah tuturni.Hummahol do botohon naijahani adat na gabe aturan hukum, naijahani na pitah adat na ihasomalhon hassa. Halani ai ma ase porlu do pakkei janah pae padalankon adat. Pori na padalankon panganan baggal ondi, ninuhur namin ulang pala halani na lang dapotan panganan baggal gabe maseda hinasakkan ni pardiha-dihaon; tapi hape na deba marpakkorhon do ai, taridah humbani na laho ia nanget manginsurut humbani horja in. Paksa ma use narohi ia mansopotkon hinalassei diri ai, mangelekkon ase totap namin hinasakkan ni pardiha-dihaon.Ganup do aspek ni pargoluhon dong bei aturanni bani adat Simalungun. Sapari, dong do “adat manraja”, aima aturan laho pabakkithon raja; dong do “adat harajaon”, ai ma aturan na mardomu hu bani harajaon, ibagas ai ma age pasal pemerintahan. Dong adat na mangatur pasal talun, in ma na padonok pakon hukum pertanahan. Dong do age pasal tading-tadingan, na igoran bani sahap Indonesia hukum waris. Pasal naija-hani pe dong bei hinan do adatni. Tapi deba mando in na tading. Ai dob marhasa-daon hita gabe Negara Indonesia, buei ma aturan in na dob igassih gabe aturan hukum Indonesia, marhitei undang-undang barang marhitei jurisprudensi. Aturan pasal pemerintahan domma sasap rap pakon parsasap ni harajaon ondi. Aturan pasal talun pe, maningon ma tadikkonon halani domma dong Undang-Undang Pokok Agraria. Adat na mangatur pasal tading-tadingan pe na laho tading ma homa. Ai anggo mardo-mu do riah ni ganup na tinading, boi do ipadalan romban hu bani adat Simalungun. Tapi anggo marpar-kara do, hukum waris nasional do ipakei Pengadilan Negeri: dos bei bagian ni ganup niombah, anak age boru. Dihut ma age adat perkawinan, debanari mando tading, ai ma na so hinamkam ni Undang-Undang Per-kawinan. Usihanni: age pe ningon nokkan mittor saud ma siparunjuk naboru gabe parinangon anggo domma ijujungi boras tenger, nape tongon sonai anggo lape idalanhon songon naniaturhon ni Undang-Undang Per-kawinan.Ra, mittor tubuh do sukkun-sukkun, mase ma pala padalanon adat perkawinan Simalungun.Balos doppak sukkun-sukkun in boi do pondok. Ai ma: ase marpakkorhon adat perkawinan in hu bani adat pardiha-dihaon ni Simalungun. Ai lape dong adat pardiha-dihaon (atap hukum kekeluargaan) nasional. In homa, adat perkawinan in ma deba aspek budaya napaleganhon Simalungun, ase hot gabe sada suku bangsa i Indonesia on.Pasal adat perkawinan in ma aspek budaya Sima-lungun na sihol takkasan bani buku on. Sahap Indone-sia do namin adat perkawinan in. Tapi nabahen ma in hira sahap Simalungun, gendo boi buei hinamkamni. Ai anggo adat parunjukon na pakei, pitah horja adat paunjuk anak barang adat marpanayok do hassa hinamkamni. Lang be tarsahapi horja-horja paima das hu bani parunjukon in, songon horja palaho boru, naniasokan, barang marlua-lua. Lang be homa tarsa-hapi be adat partongahjabuon.

No comments:

Post a Comment